27.11.1913-15.06.1977.
Чувашский поэт, член Союза писателей СССР (1938), литературный критик, народный поэт Чувашской АССР (1970), участник Великой Отечественной войны.
Родился в с. Кошки-Новотимбаево (Кăнна Кушки) Тетюшского района Республики Татарстан.
А. Алга – выпускник Чувашского государственного педагогического института (ныне университет) им. И.Я. Яковлева. Работал учителем в сельской школе, преподавал в Ядринском педагогическом училище. С первых дней Великой Отечественной войны находился на фронте, где подготовил сборник военных стихов «Тăватă çулталăк» (Четыре года). После войны работал редактором журнала «Ялав», был литконсультантом, ответственным секретарем, председателем правления Союза писателей Чувашской АССР, секретарем Союза писателей РСФСР.
Известен как поэт, прозаик, переводчик. Первые стихи опубликовал в альманахе «Утӑм» (Шаг). В 1935-1936 гг. написал легенду «Шывармань» (Водяная мельница), которая легла в основу первой национальной оперы. Eго перу принадлежат более тридцати книг стихов и поэм, повестей и романов. Написал ряд публицистических и литературно-критических статей, посвященных творчеству М. Сеспеля, С. Эльгера, Н. Шелеби, П. Хузангая, В. Митты, С. Шавлы, В. Алендея и др. Перевел на чувашский язык роман Ю. Збанацкого «Сеспель», поэму А. Пушкина "Руслан и Людмила" ("Русланпа Людмила"), произведения В. Шекспира, и др.
Основные издания: «Хамăръялсем» (Земляки), «Çулăм витĕр çул выртать» (Дорога в пламени), «Хурама та хурăн» (Вязы да березы), «Пирĕн кунсем» (Дни нашей жизни), «Сăввăмçăм – сăввăм» (Стихи мои, стихи), «Ытарайми тăван тавралăх» (Край мой любимый), «Хĕçпе çурла» (Меч и серп), «Пурнăçпа вилĕм» (Жизнь и смерть), «Солнечное утро», «И. Я. Яковлев», «Палӑк», «Шупашкар ҫӑкисем» и др.
Награжден орденами Трудового Красного Знамени, Отечественной войны II степени (дважды), Красного Знамени, Красной Звезды, «Знак Почета» и медалями.
Читать стихотворения А.Е. Алга >>>
Алга, А. Вăрçă туррин симфонийĕ : [căвă] // Алга, А. Сăввăмсем сăввăмсем / Александр Алга. – Шупашкар, 1976. – С. 55.
Алка, А. «Инçетре, Германи çĕрĕнче…» : [сăвă] / Александр Алка // Паттăрлăх кунĕсем. – Шупашкар, 1995. – С. 43.
Алга, А. Незабываемое : [стихотворение] / Александр Алга ; пер. А. Казанцева // Знаменосцы мира. – Чебоксары, 1985. – С. 18-25
|
Вăрçă туррин симфонийĕ
Сасартăк, лăш ӳкрĕ те шурă шăналăк, Мухтавлă «Катюша» пуçларĕ юрра. Сасартăк ак уçăлчĕ, çиçрĕ çанталăк Пин-пин çăлтăрпа ялтăра-ялтăра.
Пин-пин сасăпа тулчĕ янкăр тавралăх. Тӳнккет-и тукмак, шăхăрать-и сăрнай, – Пире савăнмалăх, юта тарăхмалăх Тĕнче çаптарать пек ташша кĕвĕ май.
Çĕлен пек вут-çиçĕм çиçет-и хир урлă, Çĕр çурăлнăн çатăртатать-и çырма, Чăн тамăк пек урнăн улать пĕтĕм улăх, Вăр-вар вăркăнас пек шавлать сĕм вăрмап.
– Пуçланчĕ, пуçланчĕ! – вĕрет ĕнтĕ шухăш. Пуçланчĕ! – хĕрет кăварланнă чĕре. Хăюллă куçсем ялтăраççĕ халь шухă, Пăхаççĕ «тăпачă» тӳнккенĕ çĕре.
Унта çĕр çунать. Ун тăпри чĕрĕ юнлă. Тăшман тытăнать йытăлла йынăшма. Эсрелĕ пит-куçĕ кĕл пек хăрса юлнă, Çапах та шутлать хăй тарса хăтăлма.
Тарать вӑл, пуç каснă пек, урнă хир тӑрӑх. Исленнĕ тути пуплешет: Майн гот! Шарлатрĕ самант! Шухăшла ĕнтĕ, тарӑх – Ӑçта мĕскĕн пуçăм? Ӑçта манăн...
Çĕлен пек вут-çиçĕм çиçет-и хир урлă, Çĕр çурăлнăн çатăртатать-и çырма, Чăн тамăк пек урнăн улать ӗнтĕ улăх, Вăр-вар вăркăнас пек шавлать сĕм вăрман.
Хĕвел хĕм сапать ылтăнне хĕрхенмесĕр! Ялтра тупăсем хушшинче, пĕр сăртра, Патвар генерал, умĕнчен куç илмесĕр, Ӑста дирижер пек хăюллăн тӑрать.
Çаплах янăрать, Çĕнтерӳ чысне туйнăн, Хăватлă симфонин мухтавлă юрри. Ӑна шăратать пирĕн çулăмлă уйăн Юратăвĕ – Вăрçă турри.
Алга, А. Вăрçă туррин симфонийĕ : [cӑвӑ] // Алга, А. Сӑввӑмсем, сӑввӑмсем / А. Алга. – Шупашкар, 1976. – С. 55. |
Июнĕн 22-мĕшĕ
Сасартăк тревога янрарĕ ирпе. Сасартăк, пĕр харăс тăрса, Эпир вĕтлĕх витĕр, сăрт урлă, хирпе Васкарăмăр аслă вăрçа. Эпир – малтисемччĕ; çĕнме çĕкленсе Кĕрейрĕмĕр çулăм ăшне, Ахлатрĕ тавралăх, шартах чĕтренсе, Тем шăхăрчĕ: хăшĕ-хăшне! Вӑл вут пек снаряд-мĕн шартлатрĕ çумра, Сӳ килчĕ, сӳ кайрĕ хĕрӳ... Пĕрех, çирĕп шанчăк çуралчĕ чунра, Ун ячĕ – асту – Çĕнтерӳ.
Эпир – малтисемччĕ. Юн кӳпнĕ тăшман Хăй, ирсĕр, юн хăсрĕ çав ир. – Эпир халиччен никама парăнман! – Каларĕ пире командир. – Нихçан парăнман, парăнассăмăр çук! Ман хыççăн! Атака! Вакла!.. Хĕçе-хĕç тăма тарăхса кĕрес чух, Шарт сикрĕ тăшман кайăкла. Вӑл чакрӗ юнпа антăха-антăха, Ун хыççăн сӳ кайрĕ хĕрӳ... Эй, шанчăклă ĕмĕт! Хĕрт выçă йăха! Мухтав, малтанхи Çĕнтерӳ!
Ик-виçĕ кун иртрĕ хирте унтанпа. Пуçламăш каймасть асăмран: Е çивĕч хĕçпе, е хĕрӳллĕ вутпа Йăванчĕ тăшман хăлаçран... Юн сыпнă çеçкеллĕ тĕмсем хушшинче Эп тупрăм юлташăн ӳтне. Маттурăм. Пăшалĕ выртать çумӗнче. Хăй лăпкăн çеç ӳкнĕ ӳпне. Мухтавлăн сан сӳнчĕ, тăван, ĕмĕрӳ: Выртатăн – ху пăхнă мала... Чи шанчăклă ĕмĕт – пулас Çĕнтерӳ Хытарчĕ йăваш кăмăла.
Ик-виçĕ кун иртрĕ. Тăван хирелле Фашист ывăтать-ха кăвар; Эпир çĕкленсен, хăй каять вирелле; – Эпир – чурасен йăхĕ мар. Эпир – ирĕк халăх, пĕр харăс тăрса, Кĕретпĕр вут-çулăм ăшне. Эпир пĕрре мар вăрçса курнă вăрçа, Ак, курăпăр: хăшĕ – хăшне! Чунра сивĕнмест пурнăç панă хĕрӳ, Пăшал шăпланмасть алăра. Чи шанчăклă ĕмĕт – пулас Çĕнтерӳ Çӳрет пирĕнпе вăрçăра.
Алга, А. Июнĕн 22-мĕшĕ : [cӑвӑ] // Алга, А. Сӑввӑмсем, сӑввӑмсем / А. Алга. – Шупашкар, 1976. – С. 44-45. |
Библиография (труды):
1. Алга, А. Е. Пурнӑҫпа вилӗм : калавсемпе повеҫсем / А. Алга. - Шупашкар : Чӑваш АССР кӗнеке издательстви, 1966. - 279 с. - (Жизнь и смерть: рассказы и повести).
обл.
2. Алга, А. Е. Сӑвӑсем / А. Алга. - Шупашкар : Чӑваш АССР кӗнеке издательстви, 1962. - 272 с. - (Стихи).
обл.
3. Алга, А. Е. Ҫулӑм витӗр ҫул выртать : поэма / Александр Алга. - Шупашкар, 1981. - 93 с.
обл.
4. Алга, А. . Тӑватӑ ҫулталӑк : Сӑвӑсем / А. Е. Алга. - Шупашкар, 1947. - 131 с.
5. Алга, А. Е. Хамӑръялсем : поэмӑсем, легендӑсем / Александр Алга. - Шупашкар, 1983. - 270 с.
обл.
6. Алга, А. Е. На новой Волге : стихи : пер. с чув. / Александр Алга. - Москва : Советский писатель, 1962. - 95 с.
7. Алка, А. И. Я. Яковлев. Палӑк. Шупашкар ҫӑкисем : [сӑвӑсем] / А. Алка // Чӑваш литературин антологийӗ. - Шупашкар : Чӑваш кӗнеке издательстви, 2013. - [Т. 2]: Поэзи. - С. 237-239.
8. Алга, А. В. Палӑк. И. Я. Яковлев. Шупашкар ҫӑкисем : сӑвӑсем / Александр Алга ; Валерий Карпов вулать ; Национальная телерадиокомпания Чувашии. - Шупашкар, 2020. - Устная речь : аудио.
9. Алга, А. Е. Савӑнӑҫ : [сӑвӑ] / А. Е. Алга // Коммунизм ялавӗ. - 1962. - Июнӗн 2-мӗшӗ.
10. Алга, А. Е. Ҫӑлтӑрсем патӗнче : [сӑвӑ] / А. Е. Алга // Космос паттӑрӗсене мухтав. - Шупашкар, 1962. - С. 151-152.
11. Алга, А. Е. Чебоксарские липы : [стихотворение] / А. Е. Алга ; пер. Ю. Александрова // Совет. Чувашия. - 1969. - 26 сент.
Библиография:
1. Дедушкин, Н. С. Чӑваш халӑх поэчӗ Александр Алга / Н. С. Дедушкин - Шупашкар, 1973. - 64 с.
2. Алга, А. Ырӑ ят / А. Алга // Тӑван Атӑл. - 2014. - № 5. - С. 4-9 : сӑн ӳкерчӗксем.
3. Александр Алга : [некролог] // Ялав. - 1977. - № 7. - С. 3 (хупл. ҫинче).
4. Арланова, Е. Пархатарлӑ, илемлӗ кун-ҫул : (А. Е. Алга ҫуралнӑранпа 100 ҫул ҫитнӗ май) / Е. Арланова // Хыпар. - 2013. - 28 чӳк. - С. 4 : сӑн ӳкерчӗк.
5. Арланова, Е. Ф. Чӑваш халӑх поэчӗ А. Е. Алга : (ҫуралнӑранпа 100 ҫул ҫитнӗ май) / Е. Ф. Арланова // Ялав (Тутарстан Республики). - 2013. - 22 чӳк (№ 88). - С. 4 : сӑн ӳкерчӗк.
6. Великанова, О. В. Александр Алка прозин сӑнарлӑхӗ / О. В. Верликова // Чӑваш чӗлхипе литератури: теори тата методика : статьясен пуххи. - Шупашкар, 2012. - 16-мӗш кӑларӑм. - С. 66-69.
7. Григорьев, В. Поэт килӗнче пултӑм // Ҫӗнтерӳ ҫулӗ (Вӑрнар районӗ). - 2014. - 15 кӑрлач. - С. 3.
8. Давыдов-Анатри, В. Кӑнна Кушки каччи // Давыдов-Анатри, В. И. Юлташсемпе юнашар / В. И. Давыдов-Анатри. - Шупашкар, 1981. - С. 79-82.
9. Давыдов-Анатри, В. Ҫулӑм чӗреллӗ Алка / В. Давыдов-Анатри // Хыпар. - 2009. - 1 ака. - С. 3.
10. Дедушкин, Н. Вут-ҫулӑм витӗр // Дедушкин, Н. Кунҫул уттипе / Н. Дедушкин. - Шупашкар, 1975. - С. 179-192.
11. Еливанова, Г. Александр Алкана асӑнса / Г. Еливанова // Хыпар. - 2008. - 2 раштав. - С. 1.
12. Еливанова, Г. Алкана сӑвӑ ҫырма вӗрентекен : чӑваш поэзийӗн классикӗ Ҫеҫпӗл Мишши ҫуралнӑранпа кӑҫал 110 ҫул ҫитет / Г. Еливанова // Тантӑш. - 2009. - 4 ҫӗртме. - С. 10.
13. Ефимов, Г. Александр Алкана асӑнса : [сӑвӑ] / Г. Ефимов // Ялав. - 1998. - № 10-12. - С. 6.
14. Ефимов, Г. Вахӑтпа пурнӑҫ юрӑҫи / Г. Ефимов // Алка, А. Пирӗн кунсем / А. Алга. - Шупашкар, 1974. - С. 5-16.
15. Ефимов, Г. Ӗҫлес кӑмӑлпа пурӑнатчӗ... : сӑвӑҫа аса илсе / Г. Ефимов // Тӑван Атӑл. - 2013. - № 11. - С. 34-45.
16. Иванова, И. В. Алкан "Сӑввӑмҫӑм - сӑввӑм" кӗнекере тӗл пулакан тӗссем / И. В. Иванова, А. Г. Васильева // Ашмаринские чтения. - Чебоксары, 2014. - С. 387-390.
17. Орлов, Г. Поэзи салтакӗ / Г. Орлов // Тӑван Атӑл. - 1983. - № 11. - С. 67-71.
18. Сементер, Ю. Тӑвӑллӑ тӳпери асамат / Ю. Сементер // Ялав. - 1983. - № 11. - С. 28.
19. Теветкел, Н. Алка салтак, Алка поэт / Н. Теветкел // Ҫамрӑксен хаҫачӗ. - 2000. - 5 ҫу (№ 18). - С. 8.
20. Теветкел, Н. А. Алка - салтак, Алка - поэт : Чӑваш халӑх поэчӗ Александр Алка ҫуралнӑранпа 90 ҫул ҫитнӗ май / Н. Теветкел // Тӑван Атӑл. - 2003. - № 10. - С. 1-5. - См. текст
21. Теветкел, Н. Аслӑ ӑру юрӑҫне : [сӑвӑ: А. Алка поэта] / Н. Теветкел // Ҫамрӑксен хаҫачӗ. - 2000. - 5 ҫу (№ 18). - С. 9.
22. Уткин, Г. Чӗкеҫ аппа кӗрӗвӗ : [Александр Алка ҫыравҫӑ ҫинчен] / Г. Уткин // Ултӑ портрет : очерксем / Г. Уткин. - Шупашкар, 2014. - Виҫҫӗмӗш кӗнеке. - С. 7-13.
23. Ходорченко-Алга, В. Ҫул хыҫҫӑн ҫул : чӑваш халӑх поэчӗ Александр Алка (1913–1977) пурӑннӑ пулсан ҫак уйӑхра 90 ҫул тултаратчӗ / В. Ходорченко-Алга // Ялав. - 2003. - № 11. - С. 107-109.
24. Алга Александр Егорович (до 1936 Бачков) // Энциклопедия чувашской журналистики и печати. - Чебоксары, 2014. - С. 15-16.
25. Алга Александр Егорович // Чуваши Татарстана = Тутарстан чӑвашӗсем. - Чебоксары, 2006. - C. 485-486.
26. Афанасьев, П. Алга (Бачков) Александр Eгорович / П. Афанасьев // Писатели Чувашии / П. Афанасьев. - Чебоксары, 2006. - С. 23-24.
27. Григорьев, Н. Г. Александр Егорович Алга: 1913-1977 // Григорьев, Н. Г. Народные поэты и народные писатели Чувашии / Н. Г. Григорьев. - Чебоксары, 2019. - С. 133-150.
28. Николаева, А. Н. Литературно-музыкальная композиция "Поэзия о Великой Отечественной войне (по стихотворениям поэтов Поволжья и Приуралья)" / А. Н. Николаева // Уроки войны и победы. - Чебоксары, 2005. - С.75-86.
29. Сорокин, Н. М. Алга (Бачков) Александр Егорович / Н. М. Сорокин, Е. А. Турхан // Чувашские писатели Татарстана / Н. М. Сорокин, Е. А. Турхан. - Чебоксары, 2015. - С. 12-14.
30. Трофимов, Г. Ф. Алга Александр Eгорович / Г. Ф. Трофимов // Краткая чувашская энциклопедия. - Чебоксары, 2001. - С. 58.
31. Юмарт, Г. Ф. Алга Александр Егорович / Г. Ф. Юмарт // Чувашская энциклопедия. - Чебоксары, 2006. - Т. 1 : А-Е. - С. 68. - См. текст
32. Юмарт, Г. Ф. Алга Александр Егорович / Г. Ф. Юмарт // Энциклопедия Красноармейского района. - Чебоксары, 2018. - С. 21-22.
33. Ялгир, П. Алга (Бачков) Александр Егорович / П. Ялгир // Литературный мир Чувашии / П. Ялгир. - Чебоксары, 2005. - С. 9-10.